Yaşlı hastaların muayenesi, yaşa bağlı fizyolojik değişiklikler ve bu yaş grubuna özgü sağlık sorunları nedeniyle özel bir dikkat ve titizlik gerektirmektedir. Hemşireler olarak, yaşlı hastaların ihtiyaçlarına uyum sağlamak ve muayene sürecini onların fiziksel ve bilişsel durumlarına uygun hale getirmek önemlidir. Bu rehber, yaşlı hastalarda baştan sona fiziksel muayene sırasında dikkat edilmesi gereken noktaları ayrıntılı bir şekilde ele almaktadır.
Hasta Yaklaşımı ve Görüşme Teknikleri
Yaşlı hastalar, zamanla meydana gelen fizyolojik değişiklikler nedeniyle özel muayene koşulları gerektirir. Muayene odasının iyi aydınlatılmış, orta derecede sıcak, arka plan gürültüsünden arındırılmış ve güvenli sandalyelerle donatılmış olması gerekmektedir. Hastanın yüzüne dönük olarak konuşulmalı ve düşük tonlarda, net bir şekilde konuşulmalıdır. Hastanın gözlük, işitme cihazı ve protez gibi yardımcı cihazları kullanıyor olup olmadığı kontrol edilmelidir.
Görüşmenin hızı ve içeriği, hastanın dayanıklılığına göre ayarlanmalı ve açık uçlu sorular için yeterli zaman tanınmalıdır. Bu süreçte, hayatı gözden geçirme ve hatırlama, yaşlı hastanın sağlık endişeleri ve bakış açısı hakkında önemli bilgiler sağlayabilir. Gerekli durumlarda aile bireyleri de görüşmeye dahil edilmelidir. Yaşlı hastalar için kısa tarama araçları, tıbbi geçmiş kaydı ve ilaç listesi ile diğer disiplinlerden alınan raporlar kullanılmalıdır.
Sağlık Geçmişi
Sağlık geçmişi sorgulanırken, hastanın kendi kendine bakım yeteneği değerlendirilmelidir. Hastanın günlük yaşam aktivitelerini (banyo yapma, giyinme, tuvalet ihtiyacı, transferler, kontinans ve beslenme) bağımsız olarak yerine getirip getiremediği veya yardıma ihtiyaç duyup duymadığı sorgulanmalıdır. Bunun yanı sıra, enstrümantal günlük yaşam aktiviteleri (telefon kullanma, alışveriş yapma, yemek hazırlama, temizlik, çamaşır yıkama, ulaşım, para yönetimi ve ilaç kullanımı) da değerlendirilmelidir. İlaç kullanımı konusunda özellikle dikkatli olunmalı; reçeteli ilaçlar, dozajlar, kullanım sıklığı ve endikasyonları ayrıntılı bir şekilde not edilmelidir. Polifarmasi, ilaç etkileşimleri ve yan etkiler gibi sorunlar araştırılmalıdır.
Ağrı ve ilişkili şikayetler, klinik ziyaretlerin %40 ila %80’ini oluşturduğundan, ağrının kaynağı dikkatlice araştırılmalıdır. Akut ve kronik ağrı arasında ayrım yapılmalı, ağrının nedenleri detaylı olarak incelenmelidir. Yaşlı hastalar, ağrı belirtilerini bildirmekten çekinebilir, bu nedenle açık uçlu sorularla hastanın sağlık durumu hakkında daha fazla bilgi edinilmelidir.
Genel İnceleme ve Hayati Bulgular
Hastanın sağlık geçmişi göz önünde bulundurularak ve el hijyeni sağlandıktan sonra fiziksel muayeneye başlanmalıdır. Yaşlı hastalarda kilo ve boyun ölçümü, vücut kitle indeksinin hesaplanması için gereklidir. Genel inceleme sırasında, hastanın genel sağlık durumu, yaşam enerjisi, ruh hali, yürüyüş şekli ve masaya çıkış hareketleri dikkatle gözlemlenmelidir. Ayrıca, bilişsel değişiklikler açısından tarama yapılıp yapılmayacağı değerlendirilmelidir. Hastanın hijyen durumu göz önünde bulundurulmalı ve boy kısalması, postür değişiklikleri veya istemsiz hareketler not edilmelidir.
Hayati bulgular ölçülürken, kan basıncı dikkatlice kontrol edilmeli ve genişlemiş nabız basıncı (sistolik ve diyastolik kan basıncı farkı) belirlenmelidir. Ortostatik hipotansiyon açısından da değerlendirme yapılmalıdır; bu, ayağa kalktıktan sonraki ilk 3 dakika içinde sistolik kan basıncında 20 mmHg veya daha fazla bir düşüş, diyastolik kan basıncında 10 mmHg veya daha fazla bir düşüş veya kalp hızında 20 atım/dakika artış olarak tanımlanır. Kan basıncı ve kalp hızı, hastanın sırtüstü yattıktan sonra ve ayağa kalktıktan sonra ölçülmelidir. Yaşlı hastalarda apikal yöntemle kalp atış hızı ölçülmesi, aritmi hakkında daha fazla bilgi sağlayabilir. Oksijen satürasyonu, pulse oksimetre ile ölçülmelidir.
Deri Muayenesi
Hastanın cildi incelenirken, yaşlanmaya bağlı olarak meydana gelen değişiklikler (cilt incelmesi, elastik doku ve turgor kaybı, kırışıklıklar) gözlemlenmelidir. Deride morarmalar veya maküller (aktinik purpura) bulunabilir, bu durum desteklenmeyen kılcal damarlardan kan sızması sonucu meydana gelir. Ciltte yaşa bağlı benign lezyonlar (komedonlar, kiraz anjiomları, seboreik keratozlar) aranmalıdır. Yatağa bağımlı yaşlı hastalarda ise, bası yaraları ve ülserasyonlar incelenmelidir.
Baş ve Boyun Muayenesi
Baş ve boyun bölgesinin dikkatlice incelenmesi ve palpasyon yapılması gerekmektedir. Yaşla birlikte saç pigmentasyonunda azalma, saç dökülmesi ve sklerada sararma görülebilir. Göz kapakları, göz küresi ve göz çevresi incelenirken, yaşlı hastalarda görülebilen senil pitozis ve arkus senilis gibi durumlar not edilmelidir. Görme keskinliği Snellen tablosu ile test edilmeli ve yaşa bağlı presbiyopi (yakın görme kaybı) değerlendirilmektedir. Pupillerin ışığa ve yakınlığa karşı tepkisi kontrol edilmeli, ekstraoküler hareketler incelenmelidir. Fundoskopi ile lens ve fundus dikkatlice incelenmeli, özellikle maküler dejenerasyon belirtileri aranmalıdır.
İşitme testleri yapılmalı, kulak kanalları kulak kiri açısından incelenmelidir. Ağız boşluğu, diş etleri, dişler ve tükrük bezleri muayene edilmelidir. Ağız içinde lezyon olup olmadığı kontrol edilmeli, protez kullanan hastalarda diş eti yaraları incelenmelidir. Tiroid bezi ve lenf düğümleri de palpasyon ile değerlendirilmelidir.
Göğüs ve Kardiyovasküler Sistem Muayenesi
Göğüs ve akciğer muayenesi sırasında, yaşla birlikte azalan akciğer kapasitesi ve esnekliğine dikkat edilmelidir. Kardiyovasküler sistem muayenesi yapılırken, juguler venöz basınç, karotid nabızları ve üzerindeki üfürümler kontrol edilmelidir. Kalp oskültasyonu sırasında S1, S2 ve ek sesler (S3, S4) dikkatlice dinlenmelidir. Kardiyak üfürümler belirlenirse, zamanlaması, şekli, en yüksek yoğunluk noktası, yayılımı, yoğunluğu, tonu ve niteliği not edilmelidir.
Meme, Abdomen ve Periferik Damar Sistemleri
Meme muayenesi sırasında, her iki meme dikkatlice palpe edilmeli, kitleler veya düğümler aranmalıdır. Erkek ve kadın hastalarda benzer teknikler kullanılmakla birlikte, kadın hastalarda meme dokusunun yoğunluğu nedeniyle muayene daha detaylı yapılmalıdır. Abdomen muayenesinde, karın aortasının genişliği değerlendirilmelidir; abdominal aort anevrizması riskine karşı özellikle erkek sigara içicilerde bu muayene önemlidir. Periferik damarlar, radial, femoral ve pedal nabızlar palpasyonla kontrol edilmelidir. Nabızların zayıf olması durumunda, ayak bileği-kol indeksi hesaplanmalı ve klaudikasyon sorgulanmalıdır.
Genital ve Rektal Muayene
Erkek hastalarda genital bölge muayenesinde penis, skrotum ve testisler incelenmelidir. Rektal muayenede, prostatın nodüller veya kitleler açısından palpasyonu yapılmalıdır. Kadın hastalarda, vajinal ve servikal bölge dikkatlice incelenmeli, hormon replasman tedavisi kullanımı belirtileri aranmalıdır. Rektovajinal muayene gerektiğinde yapılmalıdır.
Kas-İskelet ve Sinir Sistemi Muayenesi
Kas-iskelet sistemi muayenesi, temporomandibular eklemler, boyun, omuzlar, eller, bilekler ve dirseklerin incelenmesiyle başlar. Eklem hareket açıklıkları değerlendirilmelidir. Sinir sistemi muayenesi sırasında ise denge ve koordinasyon testleri yapılmalı, yürüyüş ve duruş gözlemlenmelidir. Yaşlı hastalarda nörolojik anormallikler yaygın olmasına rağmen, bu değişikliklerin yaşlanma süreciyle mi yoksa belirli hastalıklarla mı ilişkili olduğu dikkatlice değerlendirilmeli, gerekli durumlarda daha ayrıntılı nörolojik muayeneler yapılmalıdır.
Yaşlı hastalarda baştan sona fiziksel değerlendirme, hemşirelerin temel yetkinliklerinden biri olmalıdır. Bu rehberde ele alınan adımlar, yaşlı hastaların sağlık durumlarının kapsamlı bir şekilde değerlendirilmesi ve olası sağlık sorunlarının erken dönemde tespit edilmesi amacıyla kullanılmalıdır. Doğru ve titiz bir uygulama, yaşlı hastaların sağlık hizmetlerinin kalitesini artırmakta ve yaşam kalitelerini iyileştirmektedir.
