Fiziksel muayene, hastanın genel sağlık durumunu değerlendirmek ve herhangi bir potansiyel sağlık sorununu tanımlamak için yapılan kapsamlı bir incelemedir. Hemşireler olarak, bu süreçte hasta ile doğrudan iletişimde bulunduğumuz için muayene teknikleri konusunda bilgili ve yetkin olmamız gerekmektedir. Bu rehberde, baştan sona fiziksel değerlendirme sırasında dikkat edilmesi gereken adımlar ve teknikler ayrıntılı bir şekilde ele alınacaktır.
Hastanın Konforunu Sağlama
Muayeneye başlamadan önce, hastanın fiziksel ve duygusal rahatlığını sağlamak büyük önem taşır. Muayene odasının ortamını ayarlamak, doğru ışıklandırma sağlamak, ses seviyesini kontrol etmek ve mahremiyeti korumak bu sürecin bir parçasıdır. Hastanın muayene sırasında rahat hissetmesi, doğru bulgular elde edilmesi için kritik önem taşır. Hemşire olarak, hastanın pozisyonunu sık sık değiştirmemeye özen göstermeli ve her pozisyon değişikliği öncesinde hastaya bilgi vermeliyiz.
Genel Muayene ve Hayati Bulgular
Muayeneye başlamadan önce, hastanın sağlık geçmişini göz önünde bulundurarak el hijyenini sağladıktan sonra fiziksel değerlendirmeye geçilmelidir. Genel bir tarama, hastanın baştan ayağa dikkatli bir şekilde incelenmesini içerir. Hastanın genel sağlık durumu, solunum rahatlığı, boyu, kilosu, vücut yapısı ve cinsel gelişimi not edilmelidir. Aynı zamanda duruş, motor aktivite, yürüme şekli, giyim, kişisel hijyen ve herhangi bir koku da gözlemlenmelidir.
Muayene sırasında hastanın yüz ifadeleri ve konuşma şekli, genel farkındalık durumu açısından değerlendirilmelidir. Ardından, hayati bulgular ölçülmelidir. Kan basıncını ölçerken, manşonun uygun boyutta olduğundan ve hastanın kolunun kalp seviyesinde tutulduğundan emin olunmalıdır. Hastanın nabzı, solunum hızı ve vücut sıcaklığı da dikkatlice kaydedilmelidir.
Deri Muayenesi
Deri, vücudun en büyük organıdır ve sağlık durumu hakkında önemli ipuçları verir. Muayeneye hastanın yüzünden başlanmalı ve yüz ifadesi, cilt nemi veya kuruluğu, şişlik, asimetri ve dudaklardaki siyanotik bulgular değerlendirilmelidir. Tırnaklar incelenmeli, clubbing veya siyanosiz belirtileri gözlenmelidir. Vücudun diğer bölgeleri de muayene edilerek cilt rengi, pigmentasyon, doku, kıl dağılımı, kalınlığı ve lezyonlar kontrol edilmelidir. Benler, yara izleri veya diğer belirgin özellikler not edilmeli, bu bulgular melanom açısından ABCDE (Asimetri, Sınır düzensizliği, Renk değişikliği, Çap ve Yükselme) yöntemiyle değerlendirilmelidir. Güneşe maruz kalan bölgelerdeki pul pul dökülen veya ülserleşen lezyonlar skuamöz hücreli karsinom, parlak ve yükselmiş lezyonlar ise bazal hücreli karsinom açısından şüpheli olabilir.
Baş, Gözler, Kulaklar, Burun ve Boğaz (BGKB) Muayenesi
Baş muayenesi sırasında kafa derisi palpe edilerek travma veya ameliyat sonrası oluşmuş olabilecek çöküntüler kontrol edilmelidir. Saç dokusu incelenmeli ve nevüs, lezyon veya bit gibi anormal durumlar gözlemlenmelidir. Yüz incelenirken, yüz ifadelerinin ve kaşların simetrik olup olmadığı değerlendirilmelidir. Göz muayenesinde, konjunktiva ve sklera rengi kontrol edilmeli, konjunktivada solukluk veya sklerada sarılık (ikterus) belirtileri araştırılmalıdır. Her bir kornea, iris ve lens incelenmeli, özellikle iris çevresindeki kızarıklık ve enjektasyon gözlemlenmelidir. Pupil tepkileri ışığa ve akomodasyona karşı test edilmelidir. Oftalmoskop kullanarak, disk sınırlarının keskinliği ve papil ödemi belirtileri dikkatlice kontrol edilmelidir.
Kulak kanalı ve zarını muayene ederken, en büyük kulak spekulumu kullanılmalı ve otoskop yukarıya doğru bir açıyla tutulmalıdır. İşitme yetisi değerlendirilmelidir. İşitme kaybı tespit edilirse, Weber ve Rinne testleri uygulanmalıdır. Burun muayenesinde, burun delikleri ve sinüsler palpe edilerek hassasiyet ve asimetri kontrol edilmelidir. Ağız muayenesinde, dudaklar, dişler, diş etleri, dil ve diğer ağız yapıları dikkatlice incelenmelidir. Özellikle ağız tabanı, dilin yanları ve alt yüzeyi lökoplaki veya kanser gelişimi açısından dikkatlice değerlendirilmelidir.
Sinir Sistemi Muayenesi: Kranial Sinirler
Sinir sistemi değerlendirmesi sırasında, hastanın kranial sinirleri de kontrol edilmelidir. Koku siniri (Cranial Nerve I) genellikle nörolojik bir sorun şüphesi olmadıkça test edilmez. Görme siniri (Cranial Nerve II) ise görme keskinliği test edilerek değerlendirilir. Kranial Sinir III, IV ve VI ekstraoküler hareketleri kontrol eder ve bu sinirler parmak takip testi ile değerlendirilir. Trigeminal sinir (Cranial Nerve V) motor, duyusal ve kornea refleksini içerir. Yüz siniri (Cranial Nerve VII) yüz ifadeleri incelenerek değerlendirilir. İşitme siniri (Cranial Nerve VIII) işitme testi ile kontrol edilir. Glossofaringeal (Cranial Nerve IX) ve vagus sinirleri (Cranial Nerve X) hastanın sesi ve yutma hareketleriyle değerlendirilir. Aksesuar sinir (Cranial Nerve XI) trapezius kaslarının kuvveti ile kontrol edilir. Son olarak, hipoglossal sinir (Cranial Nerve XII) dilin kas gücü ve koordinasyonu ile test edilir.
Boyun Muayenesi
Boyun bölgesi muayenesinde, lenf düğümleri palpe edilmeli ve trakeanın orta hizada olup olmadığı kontrol edilmelidir. Hastadan bir yudum su alması istenerek, tiroid bezinin hareketi izlenmeli ve herhangi bir büyüme olup olmadığı değerlendirilmelidir.
Arka, Posterior Göğüs ve Akciğerler
Hastanın sırtında omuz yüksekliği ve sırt kasları simetri açısından incelenmelidir. Omurga ve sırt kasları palpe edilerek hassasiyet kontrol edilmelidir. Akciğerler ve göğüs kafesi perküsyon ile değerlendirilmelidir. Akciğerlerin rezonans derecesi kontrol edilmelidir. Ayrıca, diyaframatik hareketliliği ölçmek için diyafram seviyesindeki perküsyon notları incelenmelidir. Solunum hareketleri sırasında göğüs kafesi hareketlerinin simetrik olup olmadığına dikkat edilmelidir. Stetoskop kullanılarak anormal solunum sesleri dinlenmelidir.
Üst Ekstremiteler
Hastanın elleri ve üst sırtı incelendikten sonra, temporomandibular eklem, el, bilek, dirsek, omuz ve boyun eklemleri muayene edilmelidir. Bu eklemler, hareket açıklığı açısından değerlendirilmeli ve kas gücü test edilmelidir. Hastanın kas kitlesi ve kas tonusu görsel olarak değerlendirilmelidir. Kas gücünü test etmek için, hastadan parmaklarıyla hemşirenin parmaklarını sıkmasını istemek uygun bir yöntemdir. Hastanın üst ekstremite koordinasyonu ve gücü, nokta-çizgi testi ve hızlı ardışık hareketler gibi testlerle değerlendirilmelidir.
Meme Muayenesi
Meme muayenesi, hem kadın hem de erkek hastalar için önemlidir. Kadınlarda meme dokusunun yoğunluğu nedeniyle muayenenin daha kapsamlı yapılması gerekebilir. Memeler dairesel bir hareketle palpe edilmeli ve herhangi bir nodül, kitle veya hassasiyet olup olmadığı kontrol edilmelidir. Kadın hastalarda, meme muayenesi hasta oturur pozisyonda ve kollar yanlarda iken, kollar yukarı kaldırıldığında ve eller kalçaya yerleştirildiğinde yapılmalıdır. Her iki cinsiyette de aksiller bölge ve epitroklear lenf düğümleri palpe edilmelidir.
Ön Göğüs ve Akciğerler
Ön göğüs bölgesi incelenirken, hasta sırtüstü pozisyonda olmalıdır. Deri durumu gözlemlenmeli, göğüs deformiteleri ve solunum hareketleri değerlendirilmelidir. Göğüs duvarı palpe edilerek hassasiyet, lezyon veya anormallikler kontrol edilmelidir. Perküsyon notları karşılaştırmalı olarak her iki tarafta simetrik alanlarda yapılmalıdır. Stetoskop kullanılarak ön akciğer sahalarında solunum sesleri dinlenmelidir.
Kardiyovasküler Sistem
Hasta sırtüstü pozisyonda ve 30 derece yükseltilmiş bir açıda iken kalp muayenesi yapılmalıdır. İlk olarak, juguler venöz basınç (JVP) sternal açıya göre ölçülmelidir. Karotid arter pulsasyonları palpasyon ve oskültasyon ile değerlendirilmelidir. Prekordiyum palpasyonu sırasında, apikal impulsun yeri, çapı, amplitüdü ve süresi not edilmelidir. Kalp sesleri, her bir oskültasyon alanında altı pozisyonda dinlenmelidir. Stetoskop diyaframı kullanılarak sağ üst sternal sınır ve sol üst sternal sınırdan başlayarak dinleme yapılmalıdır. S1, apeks bölgesinde, S2 ise bazda daha yüksek sesle duyulmalıdır. S2’nin fizyolojik ayrımı sol üst sternal sınırda dinlenmelidir. Ayrıca, anormal kalp sesleri veya üfürümler de tespit edilmelidir.
Abdomen Muayenesi
Abdomen muayenesi sırasında, hasta sırtüstü pozisyonda olmalıdır ve abdomen bölgesi tamamen açılmalıdır. İlk olarak, aktif barsak sesleri dinlenmelidir. Ardından, abdomen hafif ve derin palpasyonla değerlendirilmelidir. Karaciğer ve dalak palpasyonla değerlendirilmeli, böbrekler hissedilmeye çalışılmalı ve aort palpasyonu yapılmalıdır.
Periferik Vasküler Sistem
Periferik vasküler sistem değerlendirilirken, femoral ve popliteal arterler palpe edilmelidir. İnguinal lenf düğümleri incelenmeli ve alt ekstremitelerde ödem, renk değişikliği veya ülser olup olmadığı gözlemlenmelidir. Pitting ödem kontrol edilmelidir. Hasta ayakta iken varisli damarlar incelenmelidir.
Alt Ekstremiteler
Alt ekstremitelerin nörolojik muayenesi, kas gücü, kitlesi, tonusu, duyusal kapasitesi, refleksleri ve Babinski refleksi ile değerlendirilmelidir. Hasta hem sırtüstü hem de ayakta iken kas-iskelet sistemi incelenmelidir. Omurga hizalaması, bacak ve ayakların hizalanması ve hastanın yürüyüşü gözlemlenmelidir. Hastanın ayak parmakları üzerinde, topuklar üzerinde yürümesi, yerinde zıplaması ve hafif diz bükmeleri yapılmalıdır. Romberg testi ve pronator drift testi de bu değerlendirme kapsamında yapılmalıdır.
Sinir Sistemi Muayenesi
Sinir sistemi muayenesi beş segmentten oluşur:
- Mental durum değerlendirmesi,
- Kranial sinirlerin incelenmesi,
- Motor sistem muayenesi,
- Duyusal sistem değerlendirmesi,
- Reflekslerin test edilmesi.
Mental durum değerlendirmesi, hastanın yönelimi, ruh hali, düşünce süreçleri, içgörü ve yargı gibi unsurları içerir. Kranial sinirlerin test edilmesi daha önce ele alınmış olup, motor sistem muayenesi, kas kitlesi, tonusu ve kas gücünün test edilmesi ile yapılır. Duyusal sistem değerlendirmesi, ağrı, sıcaklık, hafif dokunma, titreşim, propriosepsiyon ve ayrımcılık testlerini içerir. Refleksler, biseps, triseps, brachioradialis, patellar ve Aşil derin tendon reflekslerinin ve Babinski refleksinin test edilmesiyle değerlendirilir.
Genital ve Rektal Muayene
Genital ve rektal muayene genellikle baştan sona fiziksel değerlendirmenin sonunda yapılır. Erkek hastalarda genital bölge muayenesi, genital organların ve sakrokoksigeal bölgenin incelenmesini içerir. Rektal muayene sırasında, anal kanal, rektum ve prostat palpe edilir. Kadın hastalarda, dış genital bölge muayenesi, vajina ve serviksin spekulum ile incelenmesi ve gerekirse smear ve kültürlerin alınmasını içerir. Ayrıca, bimanuel muayene ve rektovajinal ve rektal muayene de gerekirse yapılabilir. Bu muayeneler sırasında hastanın mahremiyetine özen gösterilmelidir.
Sonuç
Baştan sona fiziksel değerlendirme, hemşireler için kritik bir yetkinliktir. Bu rehberde ele alınan yöntemler ve adımlar, hastaların sağlık durumlarını kapsamlı bir şekilde değerlendirmek ve olası sağlık sorunlarını erken dönemde tespit etmek için kullanılmalıdır. Doğru uygulamalar, hastaların güvenliğini sağlamak ve sağlık hizmetlerinin kalitesini artırmak için büyük önem taşır.
Kaynakça
Hogan-Quigley, B., & Palm, M. L. (2021). Bates’ nursing guide to physical examination and history taking. Lippincott Williams & Wilkins.
Barker, K. D., & Johnson, M. M. (2021). The Physiatric History and Physical Examination. In Braddom’s Physical Medicine and Rehabilitation (pp. 1-41). Elsevier.
Byrne, J. (2021). Consultation and clinical assessment of the heart and cardiovascular system. British Journal of Nursing, 30(18), 1066-1072.
