Duyu sisteminin işlevi; refleks aktivitesine katılmak, bilinçli duyum yaratmak, vücut pozisyonunu kalibre etmek ve kan basıncı, kalp hızı ve solunum gibi otonom fonksiyonları düzenlemeye yardımcı olmaktır.
Duyu Sistemi Anatomisi
Duyu sistemi, deri, mukoza membranları, kaslar, tendonlar ve iç organlardan gelen duyusal uyarıları ileten karmaşık bir reseptör sistemidir. Bu uyarılar, periferik projeksiyonlar aracılığıyla arka kök ganglionlarına ulaşır ve omurilik ve beyne yönlendirilir.
Duyusal testler sırasında, her iki tarafta da simetrik bir desen kullanılması önerilir. Bu yaklaşım, duyusal kayıpların yerini daha iyi belirlemeye yardımcı olur. Duyusal anormalliklerin dağılımını ve etkilenen duyum türlerini belirleyerek, neden olan lezyonların yerini saptamak mümkündür.
Nörolojik lezyonların lokalizasyonuna yardımcı olmak için, vücut genellikle dermatoma adı verilen bölgelere ayrılır. Dermatoma, tek bir spinal sinirin duyusal kökü tarafından innerve edilen deri bantlarıdır. Örneğin, T4 dermatomu meme hizasında, T10 dermatomu göbek hizasında ve L5 dermatomu ayak bileğinin önünde ve ayakta bulunur.
Duyu Sisteminin Muayenesi
Hastanın sağlık geçmişi dikkate alındıktan ve el hijyenine dikkat edildikten sonra fizik muayene yapılır.
- Ağrı Duyusunun Değerlendirilmesi: Ağrı duyusu, kollar, bacaklar ve gövde boyunca simetrik bir desen izlenerek değerlendirilir. Keskin uçlu bir pamuklu çubuk, kullanılmamış bir güvenlik iğnesi veya uygun bir araç kullanılarak cilt üzerine hafif bir baskı uygulanır. Hastadan gözlerini kapatması istenir ve ağrı hissini algıladığında söylemesi istenir.
- Sıcaklık Duyusunun Değerlendirilmesi: Ağrı duyusunda bir anormallik varsa, sıcaklık duyusu test edilir. Sıcak ve soğuk su dolu iki test tüpü kullanılır. Hastadan gözlerini kapatması istenir ve sırasıyla sıcak ve soğuk tüplerin cilde temas ettirilmesi ile duyum değerlendirilir.
- Hafif Dokunma Duyusunun Değerlendirilmesi: Hafif dokunma, bir pamuk parçası kullanılarak değerlendirilir. Diyabetik hastalarda, genellikle eldiven-çorap deseni şeklinde duyusal periferik nöropati görülebilir. Hastanın gözleri kapalıyken pamuk parçası cilde dokundurulur ve dokunma hissedildiğinde “şimdi” demesi istenir.
- Titreşim Duyusunun Değerlendirilmesi: Düşük frekanslı bir ayar çatalı kullanılarak titreşim duyusu test edilir. Hastanın gözleri kapalıyken, ayar çatalı topuğa vurularak titremesi sağlanır ve ayak başparmağının yumuşak distal dokusuna yerleştirilir. Hastadan hissettiği duyumu tanımlaması istenir ve duyum durduğunda haber vermesi istenir.
- Pozisyon Duyusunun Değerlendirilmesi: Pozisyon duyusu veya propriosepsiyon testi, hastanın ayak başparmağı veya parmaklarından birini yukarı veya aşağı hareket ettirerek yapılır. Hastadan gözlerini kapatması ve hareketin yönünü belirtmesi istenir.
- Ayrımlı Duyuların Değerlendirilmesi: Ayrımlı duyular, hastanın tanıdık bir nesneyi hissederek tanıyabilme yeteneği olan stereognozi ile test edilir. Hastadan gözlerini kapatması istenir ve eline tanıdık bir nesne yerleştirilir, ardından bu nesneyi tanımlaması istenir. Grafestezi testi için, hastanın avucuna bir sayı yazılır ve tanımlaması istenir.
Reflekslerin Anatomisi
Refleksler, istemsiz monosinaptik reflekslerdir ve kısmen gerilmiş kas liflerinin uyarılmasıyla ortaya çıkar. Bu ani gerilme, afferent duyusal sinir lifleri boyunca omurilikteki sinapslara sinyaller gönderir. Efferent sinir lifleri, bu sinyalleri kas liflerine geri taşıyarak kas kasılmalarına neden olur.
Bu monosinaptik yaylar boyunca herhangi bir kesinti, refleks kaybına neden olabilir. Her derin tendon refleksi, belirli bir spinal segmentle ilişkilidir. Örneğin, ayak bileği refleksi genellikle S1 ve L5 segmentleriyle, diz refleksi L2, L3 ve L4 segmentleriyle ilişkilidir.
Reflekslerin Değerlendirilmesi
Derin tendon reflekslerini değerlendirirken, refleksler 0’dan 4+’ya kadar bir ölçekle derecelendirilir:
- 0: Hiçbir yanıt yok
- 1+: Biraz azalmış refleks
- 2+: Ortalama, normal yanıt
- 3+: Normalden daha canlı, yine de normal yanıt
- 4+: Çok canlı, hiperaktif yanıt, klonusla birlikte
- Biseps Refleksi: Hastanın kolu rahat, dirsek hafifçe fleksiyona getirilmiş ve avuç içi aşağı bakacak şekilde olmalıdır. Biseps tendonu başparmakla bastırılarak, başparmağa refleks çekiciyle vurulur. Biseps kasının kasılması ve önkolun fleksiyonu gözlemlenir.
- Triseps Refleksi: Hastanın kolu dirsekten bükülmüş, avuç içi vücuda doğru bakar ve kol göğüs üzerine hafifçe çekilir. Triseps tendonunun üstüne vurulur. Triseps kasının kasılması ve dirsek ekstansiyonu gözlemlenir.
- Brakioradialis Refleksi: Hastanın önkolları kısmen pronasyonda olacak şekilde karın üzerinde veya kucakta dinlenir. Radiusun 1-2 inç yukarısından vurulur. Önkolun fleksiyonu ve supinasyonu gözlemlenir.
- Diz Refleksi: Hastanın dizleri fleksiyona getirilmişken patellar tendona vurulur. Kuadriseps kasının kasılması ve dizin hızlı ekstansiyonu gözlemlenir.
- Ayak Bileği Refleksi: Hastanın ayak bileği dorsifleksiyona getirilir. Aşil tendonuna vurulur. Ayak bileğinin plantar fleksiyonu ve kas kasılmasının ardından gevşeme hızı not edilir.
- Plantasyon Yanıtı (Babinski İşareti): Ayak tabanının lateral tarafı boyunca bir nesne ile hafif bir baskı uygulanarak yapılır. Normal yanıt, ayak başparmağının plantar fleksiyonudur. Büyük parmağın dorsifleksiyonu ve diğer parmakların yelpaze gibi açılması pozitif Babinski işaretidir ve genellikle bir kortikospinal trakt lezyonunu gösterir.
Meningeal Belirtiler ve Diğer Testler
Meningeal inflamasyon şüphesi varsa, Brudzinski ve Kernig işaretleri test edilir:
- Brudzinski İşareti: Hastanın boynu öne doğru bükülürken kalça ve dizlerde fleksiyon gözlenir.
- Kernig İşareti: Hastanın bacağı kalçadan ve dizden bükülür ve ardından diz düzleştirilir. Bu hareket, dizin arkasında rahatsızlık yaratırsa, pozitif bir işarettir.
- Doğrusal Bacak Kaldırma Testi: S1 dağılımında bacak ağrısı (siyatik) olan hastalarda kullanılır. Hastanın düz bacağı kaldırılır ve ayak bileği dorsifleksiyona getirilir. Radiküler ağrı pozitif olarak kabul edilir. Ancak kalça veya hamstring kaslarındaki normal gerginlik veya rahatsızlık pozitif bir test olarak değerlendirilmemelidir.
Bulguların Kaydedilmesi
Net, düzenli ve profesyonel bir dille hazırlanan klinik kayıtlar, hasta bakımında önemli bir yardımcıdır. Örneğin, “Duyu: İğne batma, hafif dokunma, pozisyon ve titreşim duyuları sağlam. Refleksler: 2+ ve simetrik, plantar refleksler aşağı yönlü.” şeklinde notlar alınabilir.
Kaynakça
Hogan-Quigley, B., & Palm, M. L. (2021). Bates’ nursing guide to physical examination and history taking. Lippincott Williams & Wilkins.
Barker, K. D., & Johnson, M. M. (2021). The Physiatric History and Physical Examination. In Braddom’s Physical Medicine and Rehabilitation (pp. 1-41). Elsevier.
Byrne, J. (2021). Consultation and clinical assessment of the heart and cardiovascular system. British Journal of Nursing, 30(18), 1066-1072.
